Nguyễn Thị Hậu: Giữ bền vững ‘văn hóa sông nước’ ĐBSCL

Mẫu nhà nông thôn miền Tây trong cuộc thi thiết kế kiến trúc.

Lối cư trú nhà sàn ven sông, ven kênh rạch thích hợp với vùng ngập nước, khí hậu ẩm thấp và thuận tiện cho giao thông đường thủy.

1. Nam bộ có hai mùa mưa nắng, nước ngọt cho trồng trọt và sinh hoạt chủ yếu là nước mưa và từ sông Cửu Long. Trước đây khi diện tích trồng lúa có hạn thì lượng nước ngọt vừa đủ cung cấp cho những cánh đồng trồng lúa, phần khác cho miệt vườn trồng cây ăn trái. Nay, dân số và diện lúa tăng nhiều lần, mùa vụ cũng tăng trong điều kiện nguồn nước đang cạn kiệt, nước mặn xâm lấn, vì vậy, phương thức trồng trọt “độc canh cây lúa” nhằm mục đích tăng sản lượng (để xuất khẩu) cần phải được thay đổi ngay.

Với tư duy thực tiễn, linh hoạt… người dân Nam bộ có thể “tự cứu” trong những hoàn cảnh ngặt nghèo, nhưng nhiều giải pháp chỉ là trước mắt hoặc mang tính tạm bợ (sự xuất hiện của loại xuồng “(một) năm quăng (bỏ)” hay thực trạng nhà cửa sơ sài như hàng trăm năm qua, kể cả việc xây dựng các “khu dân cư vượt lũ” không gắn liền với môi trường sống của người dân…). Do đó, để Nam bộ có thể phát triển bền vững từ thực tiễn đời sống, cần bắt đầu thay đổi một quan niệm: không thể coi Nam bộ là vùng đất “luôn được thiên nhiên ưu đãi, con người làm chơi ăn thiệt…”, vì hiện nay mật độ dân số đã tăng lên rất nhiều. Tình trạng này có ảnh hưởng lớn đến tư duy và làm thay đổi lối canh tác nông nghiệp truyền thống ở Nam bộ theo hướng khai thác cạn kiệt tài nguyên đất và nước, từ đó tác động tiêu cực đến hệ sinh thái tự nhiên và sinh thái nhân văn toàn  vùng.

2. Trên đất nước Campuchia ngày nay, lối cư trú nhà sàn của người dân vẫn còn được bảo lưu và phổ biến, đặc biệt vùng ven sông, kênh rạch và vùng chịu ảnh hưởng của mùa nước nổi. Đặc trưng là kiểu nhà trên những cây cột nhỏ và sàn khá cao, cách mặt đất đến 3 – 4m, cầu thang gỗ dốc đứng bên ngoài ngôi nhà. Những ngôi nhà sàn xây bằng vật liệu kiên cố như cột bê tông, tường gạch thay thế cho cột gỗ, nhằm đảm bảo sự bền vững đồng thời hạn chế sử dụng tài nguyên thiên nhiên. Nhà nước khuyến khích các doanh nghiệp sản xuất vật liệu bền vững. Với sàn nhà cao, cầu thang xây có thêm “chiếu nghỉ” để giảm độ dốc, ngôi nhà là sự thích nghi một cách “tối ưu” với điều kiện tự nhiên: mùa nắng thì tránh được hơi nóng hầm hập bốc lên từ mặt đất nứt nẻ, đồng thời đón gió mát cho trên nhà và dưới sàn, mùa nước ngập thì nhà luôn cao vượt mặt nước nên không phải “chạy lũ”, lại còn tránh được hơi ẩm, chuột bọ, rắn rít. Dưới sàn nhà vẫn là không gian có thể sinh hoạt và để đồ đạc (ghe xuồng, nông cụ, có khi là bộ ván hay bộ bàn ghế, chiếc võng mắc toòng teng…). Khi cần thiết có thể dựng vách là tầng dưới trở thành ngôi nhà một trệt một lầu khá tiện nghi. Đây là một sự thích nghi từ việc duy trì yếu tố truyền thống trong lối sống.

Gần đây, câu chuyện xuất khẩu lúa gạo của Campuchia cũng không khỏi làm “giật mình” nhiều người Việt Nam. Có những nơi đã cử người sang tìm hiểu cách làm, kinh nghiệm từ giống, phân bón, cách xây dựng thương hiệu… của gạo Campuchia. Nhưng có một điều quan trọng: Campuchia không “tham” tăng vụ và không trồng giống lúa năng suất cao, họ chú trọng quy trình phát triển tự nhiên của cây lúa và chất lượng hạt gạo. Đây chính là kinh nghiệm “thích nghi” và “duy trì” điều kiện tự nhiên qua canh tác. Giá lúa gạo xuất khẩu của Thái Lan hay Campuchia ngày càng cao hơn vì chất lượng chính là nông nghiệp phát triển bền vững, qua đó còn tạo dựng uy tín ngành nông nghiêp, khoa học nông nghiêp nói riêng và trình độ quản lý nhà nước nói chung của hai quốc gia này.

3. Singapore không chỉ quan tâm đến môi trường trong sạch mà còn tìm cách tiết kiệm nước bằng việc tận dụng nước mưa cho thấm xuống mạch nước ngầm qua hệ thống thu gom nước mưa từ vỉa hè trồng cỏ đến những giải pháp kỹ thuật khác Họ cũng đẩy mạnh kỹ nghệ lọc nước biển cung cấp cho sinh hoạt.

Những khu nhà hiện đại mới xây dựng từ đầu thế kỷ 21 đến nay, hầu hết là nhà cao hai ba mươi tầng, đều có chung đặc điểm: tầng trệt khá cao và để trống làm garage xe cho cả khu nhà, lầu 1 hoặc lầu 2 là không gian công cộng: siêu thị, bể bơi, vườn cây nhỏ, khu cho trẻ em vui chơi… Cấu trúc tiện dụng như vậy nhằm tiết kiệm không gian, đồng thời chuẩn bị thích nghi với sự biến đổi khí hậu: khi có thảm họa nước biển dâng hay sóng thần sẽ giảm thiểu được tác hại cho con người.

Sự ứng phó với biến đổi khí hậu được triển khai đến từng dự án xây dựng một cách cụ thể như vậy, qua đó người dân có sự hiểu biết và ý thức với tình trạng này trong tương lai không xa. Nhìn những tòa nhà xây dựng vững chãi trên những dãy cột cao có thể thấy kiến trúc này đã tận dụng đặc tính “nhà sàn truyền thống” của Đông Nam Á là thích ứng với sự thách thức của thiên nhiên.

4. Thiên nhiên, dù bất lợi đến đâu, nếu con người biết thích nghi và tận dụng thì sẽ trở thành “tài nguyên” có lợi cho cuộc sống.

Điều cần thiết và quan trọng nhất hiện nay là tăng cường việc đầu tư lại, đầu tư thêm cho đồng bằng về mọi mặt, nhất là cơ sở hạ tầng và an sinh xã hội, đảm bảo “an cư lạc nghiệp” để phục hồi nguồn lực con người. Từ đó mới có thể khai thác một cách tích cực những tiềm năng của vùng và thể hiện sự trân trọng những đóng góp to lớn của miền tây Nam bộ cho cả nước.

Nguyễn Thị Hậu (theo TGHN)

Ý kiến của bạn về bài viết

Không có chức năng bình luận cho bài viết này