12:00 - 25/11/2016
Nếu bạn là công dân Omelas, bạn sẽ làm gì?
Một bài thuyết trình của sinh viên du học Việt ở Canada, chủ đề về “thuyết công lợi”
Hôm nay mình có bài thuyết trình trong lớp Anh văn, bình luận truyện ngắn The ones who walk away from Omelas (tạm dịch: Những người rời khỏi Omelas) của tác giả Ursula K. Le Guin.
Omelas là một thành phố thiên đường vì nơi đó không có chiến tranh, đói nghèo, bạo lực; nơi hạnh phúc ấy chỉ có tiếng cười, những con đường rực rỡ, phố xá đông vui, những con người hớn hở.
Tuy nhiên, trong căn hầm tối, chật chội và lạnh lẽo bên dưới toà nhà trung tâm thành phố có một cậu bé bị giam giữ. Đứa bé ấy nhợt nhạt, ốm o và sợ hãi; nó liên tục gào khóc, nó hứa sẽ ngoan ngoãn nếu được thả ra ngoài.
Tất cả công dân Omelas đều biết sự tồn tại của đứa bé, nhưng không ai dám làm gì bởi vì hạnh phúc của thành phố thiên đường phụ thuộc vào đứa bé ấy. Nếu đứa bé được thả ra, tất cả sẽ sụp đổ.
Một số cô cậu thanh niên khi đến tuổi trưởng thành biết đến đứa bé dưới căn hầm, họ quyết định bỏ đi, đi thẳng một mạch như thể họ biết điều gì đang chờ đợi ở phía trước. Những người đó không bao giờ trở lại Omelas.
Chuyện xứ Omelas là một ví dụ điển hình cho thuyết công lợi (utilitarianism), một học thuyết nổi bật ở châu Âu thế kỷ 18 và ảnh hưởng đến kinh tế, chính trị, đạo đức của xã hội đến tận bây giờ.
Một cách ngắn gọn thì thuyết công lợi “tìm kiếm hạnh phúc lớn nhất cho số đông” (Bentham), nghĩa là lấy lợi ích sau cùng làm mục đích hành động và tối đa hoá hạnh phúc cho số đông.
Cũng cần lưu ý thêm “hạnh phúc” ở đây đang được định nghĩa là sự thoả mãn và không có khổ đau. Ba cái tên nổi bật của thuyết công lợi là Jeremy Bentham (1748 – 1832), James Mill (1773 – 1836) và John Stuart Mill (1806 – 1873); bạn có thể tìm đọc thêm hoặc xem ở phần tham khảo.
Ví dụ bạn đang muốn xây bệnh viện và đứng giữa hai lựa chọn: thành phố A dân số 200 người và thành phố B dân số 600 người. Áp dụng thuyết công lợi, bạn sẽ chọn thành phố B vì nơi đó nhiều người được hưởng lợi hơn.
Tác giả Adam Morton trong quyển Philosophy in practice cho rằng ưu điểm của thuyết công lợi là đơn giản (1) để cân đo đong đếm khi quyết định hành động, kết quả dễ dàng hiển hiện (2) khi ta so sánh trên đơn vị sự hài lòng – nỗi đau, và ông [Adam] cũng cho rằng học thuyết này sẽ cân bằng giữa cái tốt – và cái chưa tốt (3). (Ý này có thể hiểu là nếu nhìn xã hội như một hệ thống thì mỗi bộ phận có chức năng của nó, giống như kim tự tháp phải có nền chống đỡ vậy).
Sau đấy mình đưa ra một số ví dụ có “mùi” công lợi như lao động giá rẻ ở các nước đang phát triển thúc đẩy kinh tế thế giới, động vật được thí nghiệm để cho ra các sản phẩm phục vụ con người, việc Mỹ ném bom nguyên tử xuống Nhật để kết thúc chiến tranh thế giới lần 2, v.v. Mình nhận thấy có một số bạn cảm thấy ái ngại, nhưng tại sao lại như thế, rõ ràng vẫn đang áp dụng thuyết công lợi mà?
Lúc này, Adam Morton mới đưa ra hai nhược điểm của thuyết công lợi: thứ nhất, người ta có thể dễ dàng “chính đáng hoá” cho những hành động của mình miễn là nó vẫn mang lại hạnh phúc tối đa cho đa số (ví dụ: án tử hình hay như lao động trẻ em ở các nước Nam Á).
Thứ hai, niềm tin nền tảng [tiền giả định] cho học thuyết công lợi là chúng ta lường trước được kết quả, tuy nhiên cuộc sống lại luôn ẩn chứa sự bất ngờ của nó; chẳng hạn như những người quyết định rời khỏi xứ thiên đường Omelas, điều mà có lẽ những người ở lại không ngờ đến. Ai lại bỏ đi khỏi nơi hạnh phúc?
Trong khuôn khổ của truyện ngắn và thành phố Omelas, mình đưa ra một số câu hỏi cho lớp thảo luận. Mình chia lớp thành hai nhóm: ở lại và rời đi, nhóm ở lại thuyết phục nhóm rời đi đừng đi nữa. Rồi mình lại đặt tiếp một số câu hỏi gợi mở để các bạn cứ…nghĩ tiếp. Chẳng hạn: Vậy hạnh phúc có giá không? Điều gì là quan trọng: hạnh phúc cá nhân hay hạnh phúc của tập thể? Những người rời đi có hạnh phúc không, họ đã nghĩ gì? Có phải họ đang trốn tránh cảm giác tội lỗi khi ở lại không? Dù họ ra đi hay ở lại thì đứa trẻ sẽ vẫn phải chịu đựng khổ đau, vậy tại sao họ ra đi? Nếu tất cả mọi người cùng rời khỏi Omelas thì đứa trẻ kia sẽ thế nào? Tại sao người ta quyết định ở lại? Nếu bạn là công dân Omelas, bạn sẽ làm gì?
Còn bạn thì sao?
Lục Phạm Quỳnh Nhi
Theo TGTT
Ý kiến của bạn về bài viết
Không có chức năng bình luận cho bài viết này