Cánh rừng buồn rộn rã Giọt sương

Thầy cúng Ê Đê khấn cho người đã khuất an vui ở thế giới ông bà – nguồn cội. Ảnh: Nguyễn Hàng Tình.

Và càng xa hơn khi hồn người chết (Ma) ở đây rời hẳn khỏi cái xác dưới đất để về nơi “Phía Tây” hơn nữa, “Phía bên kia”, “Về đằng Tây”. “Phía bên kia”, “Đằng Tây” là chỗ nào đó tít tắp, “quê hương” của mặt trời lặn, chốn hư ảo, không rõ ràng, mang tính ý niệm, không gian ước lệ, tưởng tượng. Cũng ở trên mặt đất thân thương cả thôi, nhưng cái “Phía bên kia” sao mà xa cách, ly biệt. Nên Brê Bộch nào mà chẳng vắng, hoang, lạnh, mông lung, ủ ê.

Vật chất “Giọt sương”

Để có hành động nhẹ nhàng, đơn giản trong hành trình kết thúc chuyện sinh – tử ở Brê Bộch này nhờ vào một nhận thức, quan niệm từ trong nguồn cội của họ. Theo quan niệm của người Bahnar, Ê Đê, J’Rai, hay tương tự, ở bất cứ sắc dân sơn cước Tây Nguyên nào, thì Bà Tung là người cai quản “Phía bên kia” – cõi “tử” – đó.

Quái thay, bà cũng là người cai quản luôn sự “sinh sôi”, cõi sống. Cái “Tấm vải thế gian” mà bà hàng ngày phải làm cái việc dệt này có những sợi chỉ đan thêm vào và những sợi chỉ rút ra, mà mỗi sợi chỉ này tương đương với từng sinh linh (người) được sinh ra/xuất hiện và chết đi/thôi sống.

Họ cho rằng, con người cùng mạng sống của người được hình thành từ Giọt sương (Ia Ngom). Khi linh hồn con người (M’hoar, M’Ngol, M’Ngắt) về sống ở “Đằng Tây” đó, từ từ sẽ được hoá kiếp thành con nhện. “Về đằng Tây”, “Phía bên kia” là một cõi mang tính ý niệm, tưởng ước. Và con nhện kia trải qua bảy lần chuyển kiếp nữa để trở thành con nhện tử tế và trở lại được mặt đất/cõi người bằng hình hài của Giọt sương sau sự hoá thân của cái chết của nó. Giọt sương là “tế bào” đầu tiên, vật chất cơ bản. Giọt sương này sẽ lại phải qua bảy lần biến hoá để thành Giọt sương ban mai tinh tuý, hoàn hảo nhất.

Quá huyền diệu, mơ mộng, nhưng về cấu tạo, sinh học, hoá lý, Giọt sương gần với tính vật chất hơn, thuộc về tạo hoá. Giọt sương mai này sẽ đầu thai vào những người cha người mẹ ở thế hệ tiếp nối ở các bon, plei để được sinh ra lại. Một đứa trẻ sinh ra mới chỉ là một sinh vật bình thường, một giá thể, chưa thành “Con người”. Mà để thành người thì sinh vật ấy phải được thổi vào linh hồn. Linh hồn là từ nguồn cội tổ tiên tạo ra, đưa đến. Làm lễ nhập hồn, đặt tên, để thần linh thi hành, trao cuộc sống người, chứng giám…

Hoá vui

Khi một người thân chết, dĩ nhiên là ai cũng buồn, thương, tiếc, khóc. Nhưng ấy là lúc vừa tắt thở, nhưng khi đã hoá rừng, thành mộ ở Brê Bộch thì trạng thái đã khác. Ở Brê Bộch nào cũng chỉ toàn mộ len trong thảo mộc, phơi ra đây đó, dưới bóng cây nguyên sinh.

Thiên nhiên, màu xanh lại che chở, vỗ về cho “cuộc ra đi”, như lúc đương sống vậy. Có những khối mộ mới, cùng những khối mộ đang rệu rã, tàn, không còn hình dáng nữa. Những miếng gỗ đẽo vòm lên hình mai rùa để che trên ngôi mộ. Có mộ được che ở bên trên là vài ba miếng ván xẻ xếp dọc theo chiều nấm mộ. Lại có phần mộ được che bằng nửa chiếc thùng phuy sắt được xẻ ra, hoặc miếng tôn.

Những căn nhà nho nhỏ bằng cây dại dựng lên, che xung quanh những phần mộ mới chôn không quên làm những con rối thả lủng lẳng, hay những cái chuông gió đong đưa. Quanh các khu mộ mới tạo tượng gỗ được đẽo cứ dựng đứng, dựng ngồi, dựng nằm rôm rả. Những tượng gỗ cao chừng một thước rưỡi đến hai thước, rồi một thước, nửa thước, vài mươi phân, mà chủ đề được tạc là từ hình thù con khỉ, con chim công rảo bước, con dê, con chim đang bay, đến người đàn bà đang ưỡn có bầu, đôi trai gái trần truồng đang đứng giao hợp, đứa bé đang nằm co trong bào thai, hay người đàn bà đang giã gạo, đang địu con, hoặc một người đang đánh chiêng, đang làm thợ rèn, người khác nữa thì đang ngồi ôm mặt khóc; người lại đang cười toe toét. Rồi cả tượng những người vác xà gạc, binh lính đội nón, đeo súng…

Ấn tượng nhất là những tượng mô tả sự hình thành con người đẽo dựng lên vây quanh mộ, và tư tưởng phồn thực được thổi bùng lên. Phồn thực rõ là cội rễ của sự sống, sinh sôi, là điều cao cả nhất. Và cứ như thể trong cuộc sống có những hình ảnh nào ấn tượng thì họ đưa thêm nó vào không gian này, không gian người chết. Thứ nghệ thuật điêu khắc và hội hoạ dân gian, kỳ công đến độ không thể kỳ công hơn, vì nó được người sống lặn lội lên tận rừng tìm gỗ tốt, hình dáng đẹp, mang về để đẽo. Không gian nghệ thuật đầy sức sống, công sức, và cảm xúc như thế. Chịu chơi đến thế là cùng. Tình thương yêu đồng loại đến thế là cùng. Con người ở thế giới mà ta gọi là hiện đại, tiên tiến, văn minh, có xứ nào làm được điều như thế cho người thân.

Đã thế, khi chưa làm lễ bỏ mả – Bơ thi (hoặc Pơ thi), thì hàng ngày đưa cơm ra mộ cúng cho người mới mất đã chôn ở dưới kia. Nhà có món ngon nào thì mang ra món ngon đó. Những lúc này, ngồi bên mộ người chết để người chết không lẻ loi, và tâm sự với họ. Và một ngày, khi gia đình có đủ điều kiện vật chất,  kiếm được trâu, bò, dê, heo, gà… thì làm lễ bỏ mả cho người chết. Lúc này thì còn tưng bừng và hoan hỉ hơn nữa, bao tinh tuý của nền văn hoá sơn nguyên hiện ra ở đây cả. Từ những vũ điệu đẹp nhất, mơ mộng, tung hứng, phiêu linh, nhập hồn nhất; nhịp chiêng hay nhất; bài “gian dao” bốc lửa hay sâu thẳm, chua xót nhất, tiếng đing pút, đing năm ngọt ngào, mông lung, cao vời nhất… đều tung ra để làm cho người đã chết thăng hoa, và làm người sống tràn nhựa, rực lửa.

Rượu cần ngon nhất , và những món ăn đặc trưng nhất được chế biến và đãi nhau lúc này. Cộng đồng già, trẻ, từ người máu mủ đến hàng bon, hàng buôn uống cho say bí tỉ, cho ngất ngây, cho tưng bừng, cho lịm đi, vỡ xoà cõi lặng, xoá tan tính u hoài, trầm mặc của rừng, vũ trụ. Bên cạnh những lời khấn cầu trời đất cho người chết về đến nơi đến chốn ở thế giới mang lung (nơi mù mờ xa xăm), với tổ tiên, và sống với sự chuyển hoá tái sinh thì những sinh hoạt, thanh âm ấy cùng lúc được thổi vào. Nơi đây bỗng trở thành Bến – Bờ của kiếp người, vòng quay tử – sinh.

Sự liêu trai, kỳ vĩ, sức sống, giá trị của “không gian văn hoá cồng chiêng” là ở lúc này, chứ không phải trong làng, không phải ở những thường nhật đi qua. Hồn vía cồng chiêng là ở đây, Dĩ nhiên không khí đây thấm sâu vào đất, vọng tới những cánh rừng, ngọn núi xung quanh Brê Bộch này. Thi vị. Thế giới thật đã thành mộng mất rồi. Như thế này thì cái cõi chết đã không còn là cõi buồn mà đã thành cõi vui. Vui rộn rã từ cơ thể đến tâm hồn. Nó vui, vì con người kia không mất đi mà đang được tái sinh.

Bút ký của Nguyễn Hàng Tình
Theo TGTT

Ý kiến của bạn về bài viết

Không có chức năng bình luận cho bài viết này