11:24 - 05/01/2020
Bùi Văn Nam Sơn: Trách nhiệm của giáo dục trẻ em
“Trách nhiệm đối với sự trở thành của trẻ em, theo một nghĩa nào đó, là trách nhiệm đối với thế giới” (H. Arendt (1), “Sự khủng hoảng trong giáo dục”).
Ở đây, xin giới hạn vấn đề trách nhiệm trong lĩnh vực giáo dục với ba tiêu ngữ cơ bản: “quyền uy” trong giáo dục, “truyền thống” và mối quan hệ giữa các thế hệ.
– Vấn đề trách nhiệm trong giáo dục, theo Arendt, cần đặt trong khuôn khổ rộng lớn hơn của “trách nhiệm xã hội”. Trách nhiệm xã hội là chỗ giao thoa giữa trách nhiệm chính trị và trách nhiệm giáo dục. Khi thế giới ta đang sống ngày càng trở thành một “ngôi làng toàn cầu” với tiến trình công nghiệp hoá, đô thị hoá dồn dập, hiện tượng con người “dồn lại bên nhau” đặt ra vấn đề trách nhiệm cá nhân và tập thể. Theo Arendt, “sự phát triển của kỹ thuật phương Tây ắt sẽ dẫn đến một sự “hợp nhất nhân loại” (Arendt, 1968 b, tr. 201). Nhưng khác với Aristotle, tư duy chính trị của Arendt không quá bận tâm đến vấn đề phúc lợi chung của con người, cho bằng đến sự tự do và việc xây dựng “thế giới” hay “cõi sống chung”. Mối lo âu này thể hiện rõ qua khái niệm “trách nhiệm” trong lĩnh vực giáo dục, dọc theo tiến trình phát triển của con người từ trẻ em thành người lớn. Đó là vai trò của cha mẹ, của nhà trường (nơi trung chuyển giữa riêng tư và công cộng) và của người trưởng thành (sẽ làm cha mẹ trong tương lai). Như đã nói, tương ứng với ba giai đoạn ấy là việc hành xử có trách nhiệm với ba tiêu ngữ “quyền uy”, “truyền thống” và sự giao tiếp giữa các thế hệ.
– Vai trò của cha mẹ: Đây là lĩnh vực riêng tư của gia đình. Trong lĩnh vực này, trách nhiệm là “bao trùm” (“pauschal”), theo nghĩa chăm sóc, phòng vệ toàn diện, thậm chí mang tính “bảo thủ” (conservative). Bà giải thích: theo tôi, “bảo thủ theo nghĩa bảo tồn dường như là bản chất của hoạt động dưỡng dục, vì trách vụ của nó bao giờ cũng là nâng niu và gìn giữ… Trách nhiệm bao trùm, tất nhiên, cũng có nghĩa là một thái độ bảo thủ. Nhưng, bà lưu ý ngay: “Thái độ bảo thủ chỉ có giá trị trong giáo dưỡng, hay đúng hơn, chỉ trong quan hệ giữa người lớn và trẻ em mà thôi, chứ không phải trong lĩnh vực chính trị, nơi ta làm việc với những con người đã trưởng thành và đồng đẳng với ta”. Bởi “trong chính trị thì thái độ bảo thủ này – muốn giữ mọi thứ ở nguyên trạng – chỉ dẫn đến sự đồi bại (…), khi con người không chịu can thiệp để thay đổi, để sáng tạo nên cái mới”. “Kịch bản” khó khăn trong giáo dục, vì thế, là ở chỗ: “Chính vì cái mới, vì cái cách mạng mà sự giáo dục phải có tính “bảo tồn” nơi mỗi đứa trẻ: cái mới này phải được bảo vệ, để du nhập được chính cái mới vào trong thế giới đã cũ”. Đó cũng là cách nói khá lạ thường: phải bảo vệ trẻ em trước “thế giới”, đồng thời phải bảo vệ “thế giới” trước trẻ em, để không đối xử với trẻ em như với người lớn, và không đối xử với người lớn như với trẻ em!
Nhà trường và quyền uy. Arendt dành cả một bài dài để bàn về quyền uy như là vấn đề trung tâm trong diễn ngôn về giáo dục. “Trong giáo dục, trách nhiệm đối với thế giới thể hiện trong quyền uy”. Nhưng, trong sự suy giảm, thậm chí tiêu vong của mọi loại quyền uy trong xã hội hiện đại, một trong những nguyên nhân cơ bản của cuộc “khủng hoảng trong giáo dục”, nhà giáo dục (cha mẹ lẫn thầy giáo) vẫn cần có một “quyền uy” nào đó để thực hiện trách vụ của mình.
Trước mặt trẻ em, nhà giáo dục là kẻ đại diện cho “thế giới chung” của con người, và chịu trách nhiệm về nó. Tuy nhiên, ta sẽ hiểu sai Arendt khi hình dung nhà giáo dục như “ông thầy độc đoán” kiểu cổ điển. Bà chỉ muốn tránh cách hiểu khá cực đoan về chủ trương “giáo dục tiến bộ” (“progressive education”), muốn xoá bỏ hoàn toàn “quyền uy” trong giáo dục, bởi nó có thể dẫn đến những kết quả tai hại ngoài ý muốn. Theo Arendt, từ bỏ hoàn toàn “quyền uy” không hẳn sẽ “giải phóng” cho trẻ em, mà chỉ “khoán trắng” chúng cho một loại quyền uy khác, “còn đáng sợ hơn, và thực sự là bạo ngược, đó là sự độc tài của số đông”, của “nhóm bạn”. Điều này không khác gì việc loại trừ không gian phòng vệ của giáo dục, bởi tuổi thơ là giai đoạn phi-chính trị, và việc “tự quản” của các nhóm trẻ có thể dẫn đến việc đẩy trẻ em vào “đời sống chính trị” quá sớm.
Nhà trường và truyền thống. Quyền uy của nhà giáo dục được xây dựng trên truyền thống, nhưng bản thân truyền thống cũng bị chao đảo và đầy xung đột. Thế giới hiện đại không còn có một truyền thống chung nữa, khi nó đã trở thành thế giới toàn cầu. Trong khi đó, nhiệm vụ chủ yếu của giáo dục là “lưu truyền” văn hoá theo nghĩa rộng, và nhà trường nhìn về tương lai từ điểm xuất phát là quá khứ. Làm thế nào để nhà trường là sợi dây gắn liền quá khứ và tương lai? Bài viết như là một mối ưu tư, đặt ra nhiều câu hỏi hơn là giải pháp.
Sự giao tiếp giữa các thế hệ. Arendt kết thúc bài nghị luận của mình về giáo dục: “Giáo dục là điểm từ đó ta quyết định liệu ta có yêu thế giới đủ để nhận lãnh trách nhiệm về nó và cùng lúc bảo vệ nó khỏi bị huỷ diệt (…). Và giáo dục cũng là nơi ta quyết định liệu ta có yêu con cái ta đủ để không loại bỏ chúng khỏi thế giới của ta và để mặc chúng tự xoay xở, cũng không tước khỏi tay chúng cơ hội thực hiện một điều gì mới mẻ mà ta chưa thấy trước được, trái lại chuẩn bị ngay từ trước cho chúng trách vụ làm mới lại thế giới chung này”.
Với cách viết đầy xúc cảm: ta có đủ yêu thế giới không, có đủ yêu con cái chúng ta không, Arendt cho thấy chính trị và giáo dục không phải là thế giới vô hồn của những sự vật, mà của con người, của trái tim con người. Giáo dục mà không có giảng dạy thì trống rỗng; giảng dạy mà không có tình yêu thương thì sẽ mù quáng và khô héo. Như bà nói, ta không thể trực tiếp giáo dục trẻ em về trách nhiệm, trái lại, giáo dục diễn ra thông qua trách nhiệm. Giáo dục là hành động, và chỉ thông qua hành động mới hình thành trách nhiêm: “phải có quyền hành tối thiểu nào đó, mới có thể có trách nhiệm”. Khi thế hệ mới lớn lên, họ sẽ trở thành những người đại diện cho thế giới chung trước thế hệ trẻ em mới.
Tiếc thay, trở lực vẫn thường đến từ lĩnh vực chính trị. Theo kinh nghiệm máu xương của đời bà và dân tộc bà, những hình thức cai trị suy đồi như trong thời quốc xã đã từng làm cho bao người phải trở thành vô tổ quốc, vô-thế giới và vô quyền. Giáo dục, với tính cách bảo tồn và lưu truyền, phải đảm nhiệm công việc gấp đôi: bảo vệ cả “thế giới” lẫn trẻ em. Làm sao giữ được sự cân bằng giữa cái mới và cái cũ, vì họ chịu trách nhiệm cho cả hai?
Những trăn trở của Arendt về giáo dục, văn hoá, và văn hoá chính trị vẫn còn nóng bỏng tính thời sự.
Bùi Văn Nam Sơn (theo TGHN)
————————-
(1) Arendt, Hannah (1968 b): Karl Jaspers: Bürger der Welt/Công dân của thế giới.- Trong Ludz, Ursula (ấn hành): Hannah Arendt. Menschen in finsteren Zeiten/Hannah Arendt. Con người trong những thời kỳ đen tối. – München: Piper Verlag, 1989, tr. 99-112.
Ý kiến của bạn về bài viết
Không có chức năng bình luận cho bài viết này