13:58 - 12/04/2020
Paul Doumer và bàn đạp Đông Dương
Năm 1897, trên hải trình từ Marseille đến Đông Dương, Paul Doumer đã có một cuộc gặp gỡ đặc biệt.
Con thuyền của ông đi ngược chiều với một con thuyền trở về từ Viễn Đông, chở thi hài của Armand Rousseau – người mà ông sẽ kế nhiệm.
Cuộc gặp gỡ lạ lùng của hai con thuyền cách xa nhau vài dặm được Toàn quyền Đông Dương Paul Doumer viết lại trong cuốn hồi ký sau này có tựa L’Indo-Chine française (Đông Dương thuộc Pháp) như những thước phim tài liệu đầy xúc động: “Cuộc gặp gỡ trên biển cả giữa những người trở về và những người ra đi, cuộc gặp gỡ mà lá quốc kỳ được kéo lên cột buồm để chào nhau, vừa trang nghiêm lại vừa phảng phất nỗi u buồn. Tôi chỉ có thể nói: ‘Con người này đã phải sớm kết thúc nhiệm vụ của mình (Armand Rousseau làm Toàn quyền Đông Dương từ 1895 – 1896 – NV) nhưng ông ấy đã có một kết thúc tốt đẹp’”.
Với những ai đã đọc cuốn hồi ký trên, thì Paul Doumer – Toàn quyền Đông Dương (1897 – 1902), Bàn đạp thuộc địa có thể xem là một biên khảo cô đọng, khả tín, lôi cuốn, cần có, giúp mở rộng thêm cái nhìn về bối cảnh chính trị xã hội nước Pháp và lịch sử thực dân nói chung đặt trong sự liên đới với “dự án Đông Dương” ở vào giai đoạn mà vị toàn quyền này xuất hiện. Tập sách này đã soi rọi một nhân vật chính trị đầy phức tạp trong một bước chuyển chính trị then chốt của ông ta. Người đọc hiểu thêm về những căn nguyên làm cho Paul Doumer trở thành cái tên gây tranh cãi, chia rẽ trong chính trường Pháp và mãi cho đến sau này, trong giới sử học nghiên cứu thuộc địa.
Trong phần đầu sách, cá tính chính trị của Paul Doumer phần nào được sáng rõ qua việc lần lại lộ trình mà nhân vật đi vào chính trường và quyết định rời khỏi không gian chính trị chật chội ở Paris để đến với Hà Nội. Có thể nhận thấy nơi ông một tinh thần độc lập, dấn thân và phiêu lưu. Ở đó, có những yếu tố bản lề trong cuộc đời riêng đặt trong tương quan một bước ngoặt của số phận Đông Dương và một khoảnh của nền Đệ Tam Cộng hoà Pháp.
Trong năm năm đóng vai trò là người kiến tạo Đông Dương thuộc Pháp, Paul Doumer đã triển khai một kịch bản chính trị chặt chẽ và kiên định (mà về sau, các sử gia vẫn gọi là “Phương pháp Paul Doumer”) mang đến cho Đông Dương những đổi thay căn bản, và dĩ nhiên thay đổi luôn cả hình ảnh về sự hiện diện quyền lực của nước Pháp ở xứ thuộc địa. Ông thiết lập một bộ máy quản trị mới đủ sức “cai trị toàn cõi, không cai trị từng xứ”, quả quyết trong chính sách thuế khoá dù có những chính sách được coi là khắc nghiệt với dân bản xứ, tạo nên bản lược đồ có tính viễn kiến cho tuyến giao thông huyết mạch – đặc biệt là thiết lộ – để đi lại, phát triển kinh tế trên toàn cõi Đông Dương, mở rộng ảnh hưởng kinh tế lên vùng Nam Trung Quốc, lập ra viện Viễn Đông Bác Cổ và viện Pasteur Nha Trang, và là người ký giấy khai sinh cho đô thị nghỉ dưỡng Đà Lạt…
Một mặt, trong vai quan Toàn quyền đại diện cho chính quốc, ông đã chứng minh khả năng bình định các cuộc khởi nghĩa (tiêu biểu là Đề Thám ở Yên Bái), khéo léo khống chế xu hướng dân tộc chủ nghĩa và tìm cách kéo Nam kỳ vào khuôn khổ chung của chính sách thuộc địa, một mặt, trong vai trò một quan Toàn quyền có ý hướng độc lập, ông liên tục tạo ra sức ép với bộ máy quyền lực tại chính quốc để thực hiện những kịch bản phát triển Đông Dương theo lối kiên định và quyết đoán. Bộ máy quản trị của phủ Toàn quyền mà ông đứng đầu liên tục sẵn sàng cho những cuộc đối thoại đầy khó khăn, không nhượng bộ với bộ Thuộc địa và Ngoại giao ở Paris. Ông không rơi vào “bẫy thuộc địa”, không bị bản địa hoá, và càng không dễ trở thành công cụ cho chính quốc.
Một khía cạnh khác của Paul Doumer mà qua cuốn sách này khắc hoạ, đó là một chính khách năng nổ, tràn trề năng lượng và có sức làm việc kinh khủng. Chính ý chí độc lập và tinh thần thôi thúc cấp tiến của người từng là thành viên hội Tam Điểm và một tầm nhìn lớn đã cho ông bản lĩnh bước qua rất nhiều trở lực và điều tiếng để đem lại cho Đông Dương một trang sử khác trong thời gian ít ỏi tại vị.
Là người để lại nhiều di sản văn hoá, giáo dục cho Đông Dương, nhưng trong cách tiếp cận của Amaury Lorin, Paul Doumer không tránh khỏi đầu óc của một nhà chính trị thực dân. “Có thể trách cứ Paul Doumer đã xao nhãng việc thu phục cảm tình của người dân Đông Dương. Nhiệm vụ chuyển giao sau này cho Paul Beau là sử dụng những biện pháp mềm dẻo cần thiết để giảm bớt tính hà khắc của chế độ do người tiền nhiệm thiết lập”, Amaury Lorin viết.
Đông Dương trở thành dự án bàn đạp thuộc địa của Pháp, nhưng Đông Dương cũng là “bàn đạp” quan trọng để Paul Doumer tiến xa hơn trong vai trò một chính trị gia sáng giá của nước Pháp và trở thành Tổng thống nước Pháp (1931 – 1932).
Trong một thế đứng cheo leo giữa thuộc địa và nước Pháp, Paul Doumer là vị Toàn quyền Đông Dương để lại nhiều dấu ấn (và di sản, hay thậm chí, là công trạng – ngày nay chúng ta không ngần ngại để dùng đến từ này), nhưng ông cũng là một chính khách bị nước Pháp lãng quên trong thời kỳ hậu thuộc địa và hiện tại, khi nhận thức về một giai đoạn lịch sử đã xoay chiều. Amaury Lorin viết cuốn sách này như một cách thế đối diện với những nan vấn trong tiến trình lịch sử, nhận thức lại lịch sử và dĩ nhiên, đủ thuyết phục để nói rằng, qua cuốn sách, con người và sự nghiệp của Paul Doumer “xứng đáng được nhìn nhận hơn là im lặng”.
Tác giả Amaury Lorin sinh năm 1972 tại Angers (Pháp); thành viên hiệp hội châu Á; tiến sĩ lịch sử của viện Nghiên cứu chính trị Paris. Cuốn sách này được biên khảo từ khoảng 100 tài liệu lưu trữ, sách báo, công trình nghiên cứu, hồi ký, tác phẩm. Trong đó, đáng kể là những tài liệu lưu trữ của bộ Thuộc địa và các kho tư liệu của chính quyền Đông Dương đã được chuyển về Pháp.
Nguyễn Vĩnh Nguyên (theo TGHN)
Ý kiến của bạn về bài viết
Không có chức năng bình luận cho bài viết này