09:10 - 06/03/2020
Biến đổi khí hậu – biến động sức khoẻ và biến chủng virus
Biến đổi khí hậu là một thực thể hiện hữu ngày càng rõ nét và có nhiều minh chứng khoa học. Hơn hai thập kỷ vừa qua, nhiều nhà khoa học trên thế giới đã tìm hiểu các tác động lên tất cả các ngành của biến đổi khí hậu, trong đó ngành y tế nói chung và sức khoẻ cộng đồng nói riêng, được lưu ý.
Tác động lên sức khoẻ cộng đồng
Tổ chức Y tế thế giới (WHO) đã liệt kê trên website chính thức của WHO (1) mười yếu tố liên quan giữa tác động của biến đổi khí hậu và các biến động sức khoẻ con người, đó là:
1) Trong 50 năm qua, các hoạt động của con người – đặc biệt là đốt nhiên liệu hoá thạch – đã phát thải đủ lượng CO2 và các khí nhà kính khác, làm ảnh hưởng đến khí hậu toàn cầu. Nồng độ CO2 trong khí quyển đã tăng hơn 30% kể từ thời tiền công nghiệp, giữ lại nhiều nhiệt hơn trong lớp khí quyển ở cao độ thấp. Những thay đổi khí hậu toàn cầu mang lại một loạt rủi ro cho sức khoẻ, từ tử vong ở nhiệt độ cao, đến thay đổi hình thái của các bệnh truyền nhiễm.
2) Từ vùng nhiệt đới đến Bắc Cực, khí hậu và thời tiết có tác động trực tiếp và gián tiếp mạnh mẽ đến cuộc sống của con người. Thời tiết cực đoan – như mưa lớn, lũ lụt và thảm hoạ thiên tai – gây nguy hiểm cho sức khoẻ cũng như phá huỷ tài sản và sinh kế. Khoảng 600.000 cái chết xảy ra trên toàn thế giới do hậu quả của thiên tai liên quan đến thời tiết trong những năm 1990, khoảng 95% xảy ra ở các nước đang phát triển.
3) Biến động dị thường trong thời gian ngắn cũng có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khoẻ – gây ra stress nhiệt (tăng thân nhiệt) hoặc cực lạnh (hạ thân nhiệt) – và dẫn đến tăng tỷ lệ tử vong do các bệnh về tim và hô hấp. Các nghiên cứu gần đây cho thấy nhiệt độ cao kỷ lục ở Tây Âu vào mùa hè năm 2003 có liên quan đến sự gia tăng của khoảng 70.000 ca tử vong, so với các giai đoạn tương đương trong những năm trước.
4) Phấn hoa và các mức aeroallergen (chất gây dị ứng trong không khí) khác cũng cao hơn ở nhiệt độ cực cao. Những thứ này có thể kích hoạt hen suyễn, ảnh hưởng đến khoảng 300 triệu người. Tăng nhiệt độ liên tục dự kiến sẽ tăng gánh nặng này.
5) Mực nước biển dâng cao – một kết quả khác của sự nóng lên toàn cầu – làm tăng nguy cơ lũ lụt ven biển và có thể gây ra sự dịch chuyển dân số. Hơn một nửa dân số thế giới hiện đang sống trong vòng 60km bờ biển. Lũ lụt có thể trực tiếp gây thương tích và tử vong, và làm tăng nguy cơ nhiễm trùng từ các bệnh truyền qua nước và các sinh vật truyền mầm bệnh cũng như các ký sinh trùng (vector). Sự dịch chuyển dân số có thể làm gia tăng căng thẳng và có khả năng xảy ra rủi ro xung đột.
6) Hình thái mưa thay đổi nhiều hơn có khả năng làm tổn hại đến việc cung cấp nước ngọt. Trên toàn cầu, tình trạng khan hiếm nước đã ảnh hưởng đến 4/10 người. Thiếu nước và chất lượng nước kém có thể ảnh hưởng đến vệ sinh và sức khoẻ. Điều này làm tăng nguy cơ mắc bệnh tiêu chảy, giết chết khoảng 2,2 triệu người mỗi năm, cũng như bệnh đau mắt hột (nhiễm trùng mắt có thể dẫn đến mù loà) và các bệnh khác.
7) Sự khan hiếm nước khuyến khích mọi người vận chuyển nước đường dài và lưu trữ nước ở các vật chứa trong nhà của họ. Điều này có thể làm tăng nguy cơ ô nhiễm nước hộ gia đình, gây bệnh nếu không kiểm soát tốt.
8) Điều kiện khí hậu ảnh hưởng đến các bệnh truyền qua nước và qua các vectơ như muỗi. Các bệnh nhạy cảm với khí hậu là một trong những kẻ giết người lớn nhất toàn cầu. Chỉ riêng tiêu chảy, sốt rét và suy dinh dưỡng do thiếu protein đã gây ra hơn 3 triệu ca tử vong trên toàn cầu trong năm 2004, với hơn 1/3 số ca tử vong này xảy ra ở châu Phi.
9) Suy dinh dưỡng gây ra hàng triệu ca tử vong mỗi năm, từ cả việc không đủ chất dinh dưỡng để duy trì sự sống và dẫn đến tổn thương đối với các bệnh truyền nhiễm, như: sốt rét, tiêu chảy và các bệnh về đường hô hấp. Nhiệt độ ngày càng tăng trên hành tinh và những cơn mưa thay đổi nhiều hơn, dự kiến sẽ làm giảm năng suất cây trồng ở nhiều khu vực phát triển nhiệt đới, nơi an ninh lương thực đã là một vấn đề.
10) Các bước để giảm khí thải nhà kính hoặc giảm tác động sức khoẻ của biến đổi khí hậu, có thể có tác động tích cực đến sức khoẻ. Ví dụ, thúc đẩy sử dụng an toàn giao thông công cộng và di chuyển tích cực – như đi xe đạp hoặc đi bộ, như là phương án thay thế cho việc sử dụng phương tiện cá nhân – có thể làm giảm lượng khí thải carbon dioxide và cải thiện sức khoẻ cộng đồng. Hoạt động này không chỉ có thể cắt giảm thương tích giao thông, mà còn giảm ô nhiễm không khí và các bệnh liên quan đến hô hấp và tim mạch. Mức độ hoạt động thể chất tăng lên có thể làm giảm tỷ lệ tử vong chung.
Ở Việt Nam, nhiều khảo cứu cho thấy, mỗi khi có những thay đổi lớn về thời tiết hoặc giai đoạn chuyển mùa, các chứng bệnh như sốt xuất huyết, tiêu chảy, tay chân miệng, bệnh dị ứng, tim mạch, thần kinh, hô hấp và các loại cảm cúm có sự biến động theo hướng bùng phát về số lượng rõ rệt. Số người nhiễm bệnh và nhập viện phần lớn là người già và trẻ em, tuy nhiên những người trẻ tuổi vẫn có nguy cơ mắc bệnh nếu sức đề kháng bị suy giảm. Trời nóng kéo dài, các bệnh dại từ động vật và gia súc cũng có xu thế gia tăng. Ô nhiễm không khí, nước và thực phẩm, cùng với những thay đổi bất lợi về thời tiết và khí hậu, đang là mối đe doạ cho cả những những bệnh thông thường lẫn những bệnh nguy hiểm, như ung thư, đột quỵ.
Biến chủng virus
Bên cạnh đó, một điểm đáng chú ý và gây lo ngại là đang có nhiều dấu hiệu cho thấy các dịch bệnh mới, liên quan đến virus đã và đang xuất hiện, như cúm H5N1, H1N1, bệnh Zika, dịch Ebola, bệnh SARS, MERS. Hiện nay dịch cúm Covid-19, gây ra bệnh hô hấp, sưng phổi và suy thận ở con người. Các bằng chứng liên quan giữa biến đổi khí hậu và Covid-19 chưa đủ để thuyết phục có sự tương quan, vì vấn đề quá mới và thiếu những cơ sở dữ liệu lớn để phân tích thống kê. Tuy nhiên, nhiều năm trước, các nhà nghiên cứu về y học dự phòng cũng đã chứng minh rằng, khi nhiệt độ không khí gia tăng hoặc thay đổi độ ẩm, thì sức đề kháng của con người suy giảm; trái lại các loại virus dễ có khả năng thích ứng cao hơn do đặc điểm dễ thay đổi cấu trúc tế bào và hệ gien. Trong lịch sử tiến hoá, virus là một phương tiện chuyển gien ngang quan trọng, góp phần gia tăng sự đa dạng di truyền. Việc lây lan virus thường thông qua các chất dịch cơ thể, như chất dịch sinh dục, truyền máu, nước bọt từ miệng và mũi, chất thải tiêu hoá của cơ thể như nước tiểu và phân, qua các aerosol chứa virion. Hình dưới là một minh hoạ sự hình thành và lây lan virus Zika (2018).
Một số loài mang ký chủ mầm bệnh như loài dơi, chuột hoặc muỗi chẳng hạn, khi nhiệt độ môi trường gia tăng, thì cơ thể chúng cũng có thể tự điều chỉnh thân nhiệt để tăng theo, khiến chúng có thể không mang bệnh do nhiễm virus. Trong khi đó, cơ thể con người khó có khả năng chịu đựng khi thời tiết nóng hơn. Cộng đồng càng đông cá thể như các khu dân cư có mật độ sinh sống cao, các trại chăn nuôi gà, heo, trâu bò… tập trung, chất lượng môi trường và điều kiện vệ sinh y tế kém, yếu tố thời tiết (nóng và ẩm cao) và kể cả các tập quán xấu của con người – xã hội, như thói quen nói lớn trước đám đông, thói quen khạc nhổ, xả rác bừa bãi,… thì khả năng gia tăng tốc độ truyền bệnh và tỷ lệ chết hoặc di chứng.
Một vấn đề đáng quan tâm giữa các nhà khoa học khí hậu và y học là tình trạng lớp băng vĩnh cửu có thể bị tan dần. Trong các lớp băng này, từ hàng trăm, hàng ngàn năm trước có chứa hàng chục loại virus tồn tại ở tình trạng “ngủ đông”, trong đó có nhiều mẫu virus, vi khuẩn hoàn toàn nằm ngoài sự hiểu biết và phân loại của ngành virus học. Một công bố của Mạng lưới Thời tiết thế giới (The Weather Network), kết quả khoan sâu 50m lớp băng vùng Guliya, thuộc cao nguyên Tây Tạng, các nhà bác học đã tìm ra 33 loại virus cổ xưa. Họ lo ngại khi các vỉa băng này tan ra, virus sẽ phát tán theo dòng nước đi khắp nơi, kết hợp với chủng virus mới hiện nay, có thể tạo ra những dịch bệnh khốc liệt và khó khống chế hơn.
Tổ chức Y tế thế giới và các trung tâm Kiểm soát bệnh tật quốc tế và các nước đã nhiều lần kêu gọi các quốc gia cần chung tay chống lại những tác động tiêu cực của biến đổi khí hậu, giảm thiểu ô nhiễm, cần hành động gấp trong các chương trình y tế quốc gia, kiểm soát các dịch bệnh, đặc biệt cần minh bạch thông tin, xây dựng hệ thống cảnh báo sớm và tăng cường truyền thông nâng cao nhận thức của cộng đồng trong việc giảm thiểu sự phát thải khí nhà kính, thích ứng với biến đổi khí hậu và xây dựng một nền kinh tế xanh song song với một hệ thống vệ sinh cộng đồng rộng rãi. Cuộc chiến với bệnh tật chưa bao giờ ngưng.
Lê Anh Tuấn (theo TGHN)
Ý kiến của bạn về bài viết
Không có chức năng bình luận cho bài viết này