11:40 - 17/08/2019
Cuộc chiến âm thầm chống lại căn bệnh xưa cũ
Trong khi con người ngày càng quan tâm đến các bệnh ung thư, đái tháo đường, tim mạch, thì sốt rét dần trở thành một bệnh “lạ lẫm”. Nhưng ít ai biết rằng, mỗi năm sốt rét giết chết gần nửa triệu người và cuộc chiến chống lại nó đang có nguy cơ thất bại.
Đông Nam Á: nôi kháng thuốc sốt rét
Trưa 25/7, chuyến xe của Đơn vị nghiên cứu lâm sàng đại học Oxford (OUCRU) đưa GS.TS Trần Tịnh Hiền, phụ trách nghiên cứu lâm sàng của tổ chức nghiên cứu y học này, và vài thành viên trực chỉ TP Buôn Ma Thuột (Dăk Lăk) để triển khai một nghiên cứu chữa sốt rét mới trong bối cảnh các thuốc hiện nay bị đề kháng nhiều.
Có mặt trên xe, tôi hỏi GS Hiền, tình hình đã đến mức nghiêm trọng chưa. Ông trả lời: “Nghiêm trọng, vì hiện nay y học không có loại thuốc chữa sốt rét nào mới, trong khi thuốc đầu tay tốt nhất ngày càng ít hiệu quả”. Thật trùng hợp khi trước đó hai ngày tạp chí y học The Lancet công bố hai nghiên cứu, một thử nghiệm lâm sàng và một nghiên cứu dịch tễ – di truyền, cho thấy sốt rét kháng thuốc có nguy cơ lan rộng toàn cầu.
Khi chiếc xe chở chúng tôi vào địa phận huyện Dăk Mil, tỉnh Dăk Nông, từ trên xe GS Hiền chỉ ngón tay ra xa, nơi thấp thoáng biên giới Việt Nam – Campuchia, và nói: “Sốt rét kháng thuốc xuất hiện đầu tiên ở Campuchia, sau đó lan đến Thái Lan và Việt Nam”.
Là một trong những căn bệnh thuộc loại cổ xưa nhất thế giới (có bằng chứng khoa học cho thấy nó có từ 30 triệu năm trước), nhưng với thời gian ký sinh trùng (KST) gây bệnh cũng tiến hoá, đề kháng hết thuốc này đến thuốc khác. Vậy mà có lúc tưởng chừng nhân loại đã khống chế được sốt rét bằng “vũ khí hạng nặng” artemisinin mà người khám phá ra nó, nhóm khoa học gia Trung Quốc của bà Tu Youyou, được trao giải Nobel Y học vào năm 2015.
Nhưng mọi hy vọng tan dần. Từ năm 2008, tại Campuchia giải pháp kết hợp artemisinin và piperaquine để chữa sốt rét sử dụng từ năm 2005 ở nhiều nơi có dấu hiệu bị kháng. Những trường hợp KST đột biến và đề kháng đầu tiên với artemisinin xuất hiện ở phía tây nước này, rồi lan dần sang các nước Đông Nam Á khác.
Sốt rét gây ra bởi KST Plasmodium với năm loại khác nhau, lây truyền bởi muỗi Anopheles mang KST, trong đó Plasmodium falciparum nguy hiểm nhất. Thực tế “cái nôi” của sốt rét thế giới là vùng Hạ Sahara châu Phi, nơi chiếm 90% trong 219 triệu ca bệnh và 440.000 ca tử vong toàn cầu vào năm 2017. Theo tổ chức Y tế thế giới (WHO), cứ 2 phút có một em bé trên hành tinh tử vong vì sốt rét và mỗi năm có 200 triệu ca bệnh mới.
Sau châu Phi, Đông Nam Á, Tây Địa Trung Hải, Tây Thái Bình Dương và châu Mỹ có số mắc và tử vong ít hơn, nhưng Đông Nam Á lại là điểm nóng nhất của sốt rét kháng thuốc. Phát biểu trên truyền thông vừa qua, GS.TS Arjen Dondorp, phụ trách bộ phận nghiên cứu sốt rét Đơn vị nghiên cứu nhiệt đới Oxford Mahidol (Thái Lan), lo lắng vì vào giữa thế kỷ 20 cũng bắt đầu từ Tây Campuchia mà các thuốc sốt rét cũ đã bị đề kháng. Ông nói: “Trong quá khứ, kháng thuốc chloroquine xuất phát ở đây, sau đó là sulfadoxine-pyrimethamine và giờ là artemisinin”.
Chạy đua với thời gian
Ngày 26/7, đoàn OUCRU làm việc với lãnh đạo bệnh viện đa khoa khu vực 333 Dăk Lăk để phối hợp nghiên cứu sốt rét. Bệnh viện phụ trách ba huyện của Dăk Lăk, nhưng hai huyện Ea Kar và Krông Năng có số mắc sốt rét đang tăng vọt. Cụ thể, sáu tháng đầu năm nay Ea Kar có 153 ca sốt rét, trong khi thời điểm đó năm trước chỉ có 31 ca, Krông Năng có 97 ca và năm trước là 15 ca. BS.CK2 Phạm Văn Dần, giám đốc bệnh viện, nói: “Bệnh viện thiếu nhân lực, nhưng vừa qua cũng phát hiện kịp hai ca sốt rét ác tính và chuyển lên bệnh viện tỉnh cứu chữa thành công”.
Nhưng như một số nơi khác, sốt rét tại Dăk Lăk không chỉ tăng số lượng, mà còn có dấu hiệu kháng thuốc. TS.BS Huỳnh Hồng Quang, phó viện trưởng viện Sốt rét – ký sinh trùng – côn trùng Quy Nhơn, đồng chủ trì nghiên cứu cách thức điều trị sốt rét mới, cho biết tỷ lệ KST sốt rét trong bệnh nhân tồn tại đến ngày thứ ba là 25%, ở ngày 42 là 27%, và có những chỉ điểm về đột biến gien trên KST. Tình hình này tất yếu dẫn đến gần một nửa số ca điều trị ở VN thất bại, và ở một số vùng Đông Nam Á con số này đến 90%, đến nỗi được gọi bằng cái tên mới… “siêu sốt rét”.
Nhưng vì sao KST sốt rét đột biến và kháng thuốc? Theo GS Hiền, một trong những nguyên nhân là do bệnh nhân tái bệnh nhiều lần và dùng thuốc không đúng chỉ định, làm xuất hiện các đột biến gien kháng thuốc. Tại trạm y tế xã Ea Sô, huyện Krông Năng, chúng tôi gặp anh Minh, 39 tuổi, da xanh mét, vàng mắt, vừa chữa sốt rét ở huyện về. Anh nói: “Mấy năm trước tôi cũng sốt nhiều lần, đến y tá tư truyền dịch và uống thuốc rồi hết, nhưng hễ vào rừng là sốt lại. Vừa rồi tôi lên huyện chữa năm ngày, về nhà vẫn thấy sốt và ớn lạnh khi về chiều”.
Từ Quảng Bình vào Dăk Lăk lập nghiệp năm 1998, anh Minh cho biết nhà chỉ có 1,5 mẫu trồng cà phê, thu nhập thiếu nên phải vào rừng kiếm thêm, đi cả tháng kiếm được 2 – 3 triệu đồng. Nghèo đói, bệnh tật như vòng xoắn lẩn quẩn khó cắt đứt, nhưng hậu quả đôi lúc không chỉ cho cá nhân, gia đình, mà còn cho cộng đồng thậm chí nhiều hơn nữa.
Theo GS Hiền, trước tình hình sốt rét kháng các thuốc tốt nhất, giờ đây chỉ còn cách phối hợp qua lại 2 – 3 loại thuốc cũ, như tạo ra “miếng võ” lạ để tiêu diệt KST. Nhưng KST không vừa, lâu ngày nó cũng quen và lại… kháng thuốc. Điều gì xảy ra nếu KST kháng thuốc ở Đông Nam Á hiện nay lan sang châu Phi, nơi có vô số bệnh nhân sốt rét và chưa kháng thuốc? Phát biểu trên BBC, GS Dondorp lo âu: “Đây là cuộc chạy đua với thời gian. Chúng ta phải loại bỏ nó trước khi sốt rét trở nên bất trị và cướp đi rất nhiều sinh mạng”.
bài và ảnh Phan Sơn (theo TGHN)
Ý kiến của bạn về bài viết
Không có chức năng bình luận cho bài viết này